انقلاب صنعتی یکی از “مهمترین وقایع تاریخی جهان” بود که باعث دگرگونی در تمامی جنبه های زندگی مردم دنیا شد. اینکه کشورهای پیشرفته اروپایی چگونه بر بام دنیا ایستادند و به جایگاهی که در حال حاضر در اختیار دارند رسیده اند، ریشه در اتفاقات و حوادث تاریخی دارد. در واقع داستان تاریخ اروپا را بایستی از زمان این انقلاب بررسی نمود تا ریشه های پیشرفت و تکامل را بهتر درک نمود.
اولین جرقه های انقلاب صنعتی در سال ۱۷۷۰ در کشور انگلستان مشاهده شد و در ادامه از سال ۱۸۱۵ به بعد در سایر کشورهای اروپایی گسترش یافت. این انقلاب پیامدهای گسترده ای داشت و زندگی اروپاییان در حوزه های اجتماعی، سیاسی، صنعتی و تجاری را تحت تاثیر قرار داد. تا قبل از اینکه این انقلاب رخ دهد، کشاورزی و تولید در کشورهای اروپایی به صورت کاملا سنتی و دستی صورت می پذیرفت. مثلا صنعت نساجی با ابزار ساده در خانه ها و کارگاه های کوچک صورت می پذیرفت یا حمل و نقل با وسایلی همچون دلیجان و کشتی های بادبانی انجام می شد. اکثر کشورها سیستم پادشاهی داشتند و زمامداری بر اساس طرفداری از صاحبان قدرت بنا شده بود. در چنین شرایطی نیاز به یک انقلاب که تمامی جنبه های زندگی را تحت تاثیر قرار دهد به شدت احساس می شد.
انقلاب صنعتی در انگلستان
آغاز انقلاب صنعتی نیازمند برقراری برخی شرایط همچون وجود آزادی های سیاسی اجتماعی و برچیده شدن قوانین قرون وسطایی حاکم بر صنایع بود. اروپا که تا آن زمان بصورت ملوک الطوایفی اداره میشد با بروز انقلابهای قرن هفده میلادی در انگلستان و فتوحات ناپلئون در قرن هجدهم میلادی وارد دوران تازه ای شد. کشور انگلستان در قرن هجدهم میلادی از ثبات سیاسی و اجتماعی بسیار مطلوبی برخوردار بود و بسیاری از کشورها را مستعمره خود کرده بود. این کشور تقریبا در تمامی موارد از کشورهای اروپایی سبقت گرفته بود و ابداعات و اختراعات بسیاری را ثبت نموده بود. یکی از ابداعاتی که در انگلستان صورت گرفت و تمامی ماشین آلات را تحت تاثیر خود قرار داد استفاده از قدرت بخار آب بود. از کاربردهای مهم بخار می توان به استفاده از آن در ماشین های چاپ بخار، آسیاب های بخار، لوکوموتیوهای بخار و کشتی های بخار اشاره نمود.
بر اثر اینگونه تغییرات سرعت حمل و نقل بیشتر شد و کارخانه ها نیز شروع به کار کرده بودند. محصولاتی که بر اساس روش های مرسوم سنتی به وسیله دست تولید می شدند در مقابل محصولات تولیدی با ماشین آلات توانایی رقابت نداشتند. از سوی دیگر نیز افراد عادی از خرید این ماشین آلات گرانقیمت عاجز بودند و به همین دلیل سیستم کارخانه ای به شکوفایی رسید.
بیشتربخوانیم: معرفی مهمترین وقایع تاریخی جهان
رشد پر شتاب سرمایه گذاری در صنایع مختلف
کارخانه ها معمولا محصولات را در مقیاس زیاد و با استفاده از ماشین آلاتی که صاحبان کارخانجات فراهم میساختند، تولید میکردند. در چنین وضعیتی سرمایه دارانی که در حوزه صنعت فعالیت داشتند قدرت و ثروت بالایی را تصاحب نمودند. به مرور زمان قدرت و ثروت این سرمایه داران فزونی پیدا کرد. سودهای هنگفت کسب شده توسط این سرمایه داران باعث شد تا تمایل آنها به سرمایه گذاری در سایر بخش های صنعت نیز افزایش یابد. پس از سال ۱۸۳۰ میلادی با توجه به شکوفایی شرکتهای سهامی، انجام سرمایه گذاری جدید آسانتر شد و بدین ترتیب صنایع نو با شتاب خیره کننده ای رشد کردند. با توجه به رشد سریع صنایع، محصولات تولید شده آنها به یک بازار گسترده تر نیاز داشت. در پایان قرن نوزدهم بازارهای داخلی کشورها به اشباع رسیده بودند. در این سال ها کشورهایی که دوران گذار صنعتی شدن را گذرانده بودند؛ سیاست های خود را بر اساس ایجاد نفوذ در کشورهای عقب افتاده دنیا تنظیم نمودند. کشور انگلستان در صدر این کشورهای صنعتی قرار داشت.
تبدیل دنیا به یک بازار جهانی توسط انقلاب صنعتی
انقلاب صنعتی به ارتباطات اقتصادی سرعت بخشیده بود؛ برای اینگونه ارتباطات بین المللی مثال های بسیار زیادی وجود دارد. مثلا دوک های کارخانجات نساجی بصورت کامل به مزارع پنبه ای که توسط بردگان در کشور آمریکا برداشت می شد، وابسته بود. از سوی دیگر به دلیل اینکه اروپایی ها به شدت درگیر صنایع شهری شده بودند نمی توانستند مواد غذایی خود را از طریق مزارع به دست آورند. به همین دلیل کشورهای صنعتی به اجبار می بایست این مواد غذایی را از نقاط دیگر دنیا تامین می کردند. در مقابل محصولات صنعتی خود را به این کشورها صادر می کردند و به این ترتیب کل دنیا تبدیل به یک بازار جهانی شده بود.
مهاجرت کارگران به شهرها
انقلاب صنعتی به غیر از پیشرفت هایی که در حوزه های صنعتی، اقتصادی و کشاورزی به دست آورده بود، دستاوردهای بیشتری را به دنبال داشت. با توجه به گسترش کارخانجات شاهد مهاجرت نیروی کار از روستا به شهرها بودیم. این کارگرها دارای سطح سواد پایینی بودند و جزء طبقه ضعیف جامعه محسوب می شدند. کارگرها برای امرار معاش به اجبار در کارخانه ها مشغول به فعالیت می شدند. با توجه به مهاجرت های عظیم نیروی کار مناطق مسکونی بسیار ضعیفی در شهرها به وجود آمد. این محله ها از نظر بهداشتی و رفاهی در سطح بسیار پایینی قرار داشتند. در آن سالها به دلیل مکانیزه بودن کارخانجات نیازی به فعالیت بدنی سنگین وجود نداشت و به همین دلیل استفاده از زنان و کودکان در کارخانجات به امری مرسوم تبدیل شد. همین حربه استفاده از زنان و کودکان که دارای دستمزد کمتری بودند، افزایش سود سرمایه داران را به همراه داشت.
پیدایش طبقه بورژوازی
نتایج سیاسی انقلاب صنعتی در آینده اروپا تاثیر زیادی از خود به جا گذاشت. سال ۱۸۳۲ در کشور انگلستان طبقه بورژوازی که از دسته های قانونگذار و مالک تشکیل شده بودند، صاحب قدرت شدند. بر اساس قانون تعدادی از صندلی های پارلمان به مراکز جدید صنعتی اختصاص یافت. طبق همین قانون تعداد نمایندگان مناطق دیگر کاهش یافت و این کرسی ها به سرمایه داران ثروتمند اعطاء شد. به این ترتیب قوانینی که در راستای سود و منافع سرمایه داران و ملاکین بزرگ بود در مجلس مورد تصویب قرار می گرفت. از این قوانین می توان به قانون غلات اشاره داشت که به سود سرمایه داران و به ضرر مردم بود و در مجلس تصویب و به اجرا درآمد. در کشور فرانسه نیز اوضاع به همین صورت بود و به تدریج طبقه بورژوازی نسبت به سایر طبقات به برتری رسیدند. زمانیکه لویی فیلیپ زمام حکومت را در دست گرفت قدرت طبقه بورژوازی نیز افزایش یافت بطوریکه حکومت تقریبا به دست این طبقه کنترل می شد.
پیدایش طبقه کارگری
با انقلاب صنعتی و پیدایش طبقه بورژوازی یک طبقه دیگر با نام طبقه کارگری به وجود آمد. این طبقه از قشر ضعیف جامعه بودند و در فقر و بی سوادی به سر می بردند. همچنین این طبقه ضعیف دارای یک رهبر آگاه برای احقاق حقوق خود نبودند. به تدریج طبقه کارگر نیز هوشیار شدند و برای بهبود شرایط خودشان اتحادیه های صنفی را به وجود آوردند و به دنبال دگرگونی وضع موجود بودند. با پیشرفت آزادیخواهی و دموکراسی طبقات کارگر نیز از لحاظ سیاسی قویتر شدند و توانستند نفوذ خود را به طور مستقیم در انتخابات نشان دهند.
اما پیشرفت این طبقه از لحاظ اقتصادی بسیار کند بود و از سوی دیگر محافظه کاران در طبقات بالاتر که از بیداری طبقات کارگر در هراس بودند اجازه رشد این طبقه را نمی دادند. همین دلیل باعث به وجود آمدن نهضت های زیادی در بین طبقه کارگری شد. طبقه کارگر به این نتیجه رسیده بود که تنها راه بهبود شرایط سرنگون کردن نظام سرمایه داری موجود می باشد. به این صورت یکی از تضادها و تعارضات دنیای اقتصادی مدرن به وجود آمد.
تسلط کشورهای صنعتی به اروپا
بعد از انقلاب صنعتی اروپا مشخص گردید که قدرت نظامی کشورها به طور کامل به پیشرفت های صنعتی آنها وابسته است. کشورهای انگلستان، فرانسه و آلمان از لحاظ صنعتی، پیشرفت چشمگیری داشتند و در سمت مقابل روسیه و کشورهای اروپای شرقی از این لحاظ دچار عقب ماندگی بودند. همین قدرت صنعتی باعث شد که سه کشور انگلستان، فرانسه و آلمان در شروع قرن بیستم به کل اروپا تسلط پیدا کنند.
سخن آخر؛ تولد لیبرالیسم و سوسیالیسم پس از بروز انقلاب صنعتی
انقلاب صنعتی تغییرات اجتماعی و اقتصادی عمده ای را به وجود آورد و همین تغییرات باعث ترقی در اقتصاد شد که از آن با نام اقتصاد سیاسی یاد می شود. البته این تفکرات اقتصادی ریشه در گذشته داشتند که پس از انقلاب به آنها پرداخته شد. یکی از این نظرات مربوط به آدام اسمیت بود که اعتقاد داشت دولت نبایستی در کارهای مردم دخالت کند. اسمیت عقیده داشت که رقابت آزاد و میل عمومی مردم برای پولدار شدن در مجموع باعث افزایش ثروت و رفاه عمومی جامعه می گردد. اسمیت که به عنوان نظریه پرداز اصلی نظام سرمایه داری مدرن شناخته می شود معتقد بود هر چند که ممکن است افراد به رفاه عمومی علاقه ای نشان ندهند و خودخواه باشند اما فعالیت های جمعی آنها به صورت ناخودآگاه جامعه را به سمت رفاه اقتصادی سوق می دهد.
این نظریات و اصول اقتصادی اسمیت در فرانسه به نام آزادی عمل معروف شد که بر اساس آن دولت می بایست مانند یک حامی از دارایی مردم حفاظت کند. این اصول توجه سرمایه داران جدید را به خود جلب نمود و پایه گذار نظام سرمایه داری و تفکر لیبرالیسم شد. در مقابل افرادی مثل رابرت اوون نظریه های سوسیالیستی را جهت رفاه طبقه کارگری ارائه نمودند. در آینده نیز کارل مارکس نظریات اوون را تغییر داد تا به اینصورت سوسیالیسم و کمونیسم نیز متولد گردد.
