برای بازدید از اولین مجموعه‌های صنعتی جهان نیازی نیست که به خارج از کشور سفر کنید. سازه‌های آبی شوشتر، از لحاظ تاریخی، جزو اولین مجموعه‌های صنعتی جهان هستند. جهت بازدید از این مجموعه آبی، مسیر سفرتان را به سمت جنوب کج کنید تا به خوزستان برسید. سپس جاده‌ی شوشتر را در پیش بگیرید. البته پیش از اقدام به سفر، بهتر است اطلاعات کاملی که در رابطه با سازه های آبی شوشتر ارائه شده است، مطالعه کنید.
بازدید از سازه‌های آبی شوشتر
بازدید از هر مکانی نیازمند کسب اطلاعات است. مخصوصا اگر قرار است مقصدتان سازه های آبی شوشتر باشد. سازه‌های آبی شوشتر مهندسی غیرقابل اجتنابی دارند. پیچیدگی تونلها، کانال‌ها، آبشارها و پل‌هایی که جهت هدایت آب در این سازه تعبیه شده اند، هر مهندس و باستان‌شناسی را به وجد می‌آورد. اگر به شوشتر سفر کرده و از این مجموعه باستانی دیدن کنید، خودتان به عمق هنر و ذکاوتی که در ساخت آن به کار رفته است، پی خواهید برد.
خوشبختانه، سازه‌های آبی شوشتر (Shushtar Historical Hydraulic System) در بین ده اثر تاریخی است که در کشور ایران به ثبت میراث جهانی است. سازه های آبی شوشتر در ۲۶ ژوئن ۲۰۰۹ که مصادف با ۵ تیرماه ۱۳۸۸ بود، با شماره ۱۳۱۵ به ثبت جهانی رسید.
سازه های آبی شوشتر، از هخامنشیان تا ساسانیان
موقعیت مکانی سازه‌های آبی شوشتر از قدیم الایام مورد توجه انسان‌ها بوده است. چرا که در این موقعیت جغرافیایی امکان دسترسی و هدایت آب بسیار آسان است. تا حدی که می‌توان ادعا نمود در این منطقه آثاری از دوران پارینه سنگی نیز توسط باستان شناسان یافت شده است. اهمیت این موقعیت مکانی بعدها توسط انسان‌ها در دوره‌های تاریخی مختلف نیز نادیده گرفته نشد. چرا که در دوره‌های زمانی مختلف تغییرات و ساخت‌وسازهای مختلفی در محوطه‌ی سازه های آبی شوشتر صورت گرفته است.
جالب است بدانید قدمت سازه های آبی شوشتر به دوران هخامنشیان و زمان سلطنت داریوش کبیر باز می‌گردد. البته ذکر این مطلب بدین معنی نیست که تنها هخامنشیان در ساخت و طراحی آنچه امروز سازه های آبی شوشتر می‌نامیم، دست داشته اند. به عبارتی هخامنشیان تنها قسمتی از این سازه را ساخته‌اند که شامل تونلها و آسیاب‌ها میشود. پیشینه‌ی ساخت سایر قسمت آن از جمله ساختمان آسیاب‌ها را می‌توان به دوران ساسانیان نسبت داد. از آنجایی که ساختمان آسیاب‌ها قسمت بزرگی از محوطه‌ی سازه‌های آبی شوشتر را اشغال می‌کنند، برخی به اشتباه قدمت سازه های آبی شوشتر را به ساسانیان نسبت می‌دهند.
سازه آبی شوشتر بخش های مختلفی دارد
سازه های آبی شوشتر از قسمت‌ها و ساختمان‌های مختلفی تشکیل شده است. ارتباط ماهرانه و استادانه بخش‌های مختلف سازه های آبی شوشتر است که آن را جزو آثار تاریخی جهانی قرار داده است. به عبارتی تمامی تونلها، آسیاب‌ها و کانال‌ها هماهنگی مهندسی شده‌ای با یکدیگر دارند. سازه های آبی شوشتر با این همه هماهنگی نمی‌تواند یک اتفاق تصادفی باشد!
بخش‌های مختلف سازه های آبی شوشتر در حالت کلی به این شرح‌اند:
• بند میزان
• برج کلاه فرنگی
• رودخانه دست کند گرگر
• پل بند گرگر
• مجموعه آبشارها و آسیابهای آبی
• بند برج عیار
• نیایشگاه صابئین
• بند ماهی بازان شوشتر
• قلعه سلاسل
• کانال داریون
• پل بند شادروان
• بند خاک
• بند دختر
• پل بند لشکر
• پل شاه علی
• بند شرابدار
در سفر به سازه های آبی شوشتر حتما تابلویی را که شامل اطلاعات دقیق این مکان است، به دقت و با حوصله تمام بررسی کنید تا اطلاعات بیشتری در برخورد با قسمت‌های مختلف این اثر داشته باشید.
بیشتر بخوانیم: معرفی انواع صنایع دستی اهواز
مکانیزم سازه‌های آبی شوشتر
سازه‌های آبی شوشتر مکانیزم ساده و در عین حال هوشمندانه‌ای دارد. موقعیت و نحوه‌ی جایگیری تونلها و کانال‌ها به گونه‌ای است که آب را در مسیر دلخواه هدایت می‌کند. همانطور که مشخص است، سازه های آبی شوشتر از همان ابتدا با هدف هدایت آب طراحی و ساخته شده است. برخی از باستان شناسان این سازه را به عنوان موزه‌ای از شاهکارهای آبی ایران باستان یاد کرده‌اند.
اگر بخواهیم مکانیزم سازه های آبی شوشتر را از بُعد مهندسی نگرانه بررسی کنیم، می‌توان چنین گفت که در ساخت سازه های آبی شوشتر سرتاسر از تکنیک‌ها و روش‌های هیدرولیکی استفاده شده است. به عبارتی از قدرت خود آب برای هدایت آب استفاده شده است.
در ابتدا مکانیزم سازه های آبی شوشتر به دو کانال اصلی و انحرافی که در رودخانه کارون بنا شده، بستگی دارد. کانال اصلی، پل بند گرگر نام دارد. پل بند گرگر وظیفه مهمی در سازه های آبی شوشتر دارد و آن نیز مسدودکردن جریان رودخانه است. با مسدودکردن جریان رودخانه سطح آب بالا می‌آید. در همین مکان تونل‌هایی روی صخره حفر شده‌اند که آب پس از بالا آمدن از درون آنها جریان پیدا می‌کند. این تونلها شامل سه عدد هستند که هر یک آنها وظیفه انتقال آب به قسمت‌های مختلف سازه های آبی شوشتر را دارند. برای مثال یکی از تونلها آب را به سمت آسیاب‌ها و دیگری آنها را به سمت کانال‌های تعبیه شده هدایت می‌کند. امروزه نیز از سازه های آبی شوشتر برای تامین آب شهر شوشتر استفاده میشود.
کاربرد سازه‌های آبی شوشتر چه بوده است؟
کاربرد سازه‌های آبی شوشتر را تنها نمی‌توان به یک مورد خاص نسبت داد. به عبارتی اهداف متعددی به جهت کج‌کردن مسیر رود کارون و انتقال آن به سازه های آبی شوشتر وجود دارد. مهم‌ترین کاربرد سازه های آبی شوشتر آبرسانی شهری بود. با جاری شدن آب میان کوه ها و ایجاد کانال‌های مختلف آب به شهرهای نزدیک و اراضی نیمه بیابانی منتقل میشد. انتقال آب به شهرهایی که از نعمت آب برخوردار نبودند آبادانی را به همراه داشت. چرا که در پی انتقال آب به زمین‌های دورتر امکانات دیگری نیز فراهم میشد. برای مثال از آن آب کانال کشی شده برای آبیاری زمین‌های کشاورزی، باغ‌ها و کاشت انواع صیفی‌جات استفاده میشد. همچنین به اموری مانند پرورش ماهی نیز می‌پرداختند. چنانچه انتقال آب به اراضی نیمه بیابانی و خشک نادیده گرفته میشد، امکان برقراری تمدن در قسمت های میانی ایران وجود نداشت.
از دیگر کاربرد های سازه های آبی شوشتر می‌توان به ایجاد سیستم حمل و نقل نیز اشاره کرد. جریان آب در مواقعی از سال به قدری زیاد میشد که امکان قایقرانی را نیز فراهم می‌کرد. از امتیاز قایقرانی هم برای انتقال افراد و هم برای انتقال سریع بار استفاده میشد.
کانال‌ها و مسیرهای آب استفاده دیگری نیز داشت و آن سیستم دفاعی بود. آب در قدیم و همچنین امروزه به عنوان قدرتمند ترین سیستم دفاعی شناخته میشود. در برخی موارد دور ساختمان‌هایی که محافظت بیشتری نیاز داشت، خندق‌هایی برای برقراری جریان آب حفر می‌کردند.
همانطور که مبرهن است، سازه های آبی شوشتر نه تنها یک اثر تاریخی و هنری است، بلکه در گذشته عنصری بود که زندگی را در نقاط دوردست امکان پذیر می‌کرد.
بیشتر بخوانیم: با مکان های تاریخی استان تهران آشنا شوید!
آیا سازه‌های آبی شوشتر در حال تخریب است؟
قدمت سازه های آبی شوشتر به زمان‌های بسیار دور برمی‌گردد. از آنجایی که این سازه دائما با آب سروکار دارد، استهلاک زیادی مورد توجه آن قرار می‌گیرد. چرا که آب به مرور مصالح و اجزای ساختمان را از بین می‌برد. چنین سازه‌ای نیازمند مراقبت‌های ویژه و باستان‌شناسانه است. متاسفانه امروز خبرهای ناگواری در مورد تخریب و ریزش سازه های آبی شوشتر به گوش می‌خورد. ریزش قسمتی از این سازه، به بخش‌های دیگر نیز آسیب می‌زند. چرا که تمام اجزای سازه های آبی شوشتر بایکدیگر متصل و هماهنگ هستند. چندی پیش خبر هایی از ریزش طاق سازه های آبی شوشتر شنیدیم که باستان شناسان و افراد اهل تاریخ بسیار نگران کرد. چرا که با وجود مرمت طاق، می‌توان این اتفاق را نوعی هشدار برای خرابی و ریزش‌های بعدی دانست.
از دیگر بلایی که گریبان‌گیر سازه های آبی شوشتر است، رسوب نمک است. طی سالهای گذشته به دلایل مختلفی مقدار نمک محلول در رود کارون افزایش یافته است. از آنها می‌توان به رشد بی‌رویه نی‌ها، ورود فاضلاب و پساب‌ها به درون رود اشاره کرد. همچنان که آب در میان کانال‌ها و تونل‌های سازه های آبی شوشتر جریان دارد، نمک نیز همراه با آن وارد سازه شده و در محل‌های تنگ رسوب می‌کند. رسوب نمک در دراز مدت آسیب‌های جدی به قسمت‌های مختلف سازه وارد خواهد کرد. این سازه نیازمند توجه و مراقبت ۲۴ ساعته است!
مسیر دسترسی به سازه‌های آبی شوشتر
سازه‌های آبی شوشتر در محدوده شهری شوشتر و قسمتی جنوبی خیابان شریعتی و پل بند گرگر واقع شده اند. اگر از ابزارهایی مانند گوگل مپ، بَلَد و یا امثال آن برای مسیریابی استفاده می‌کنید، با جستجوی نام خیابان شریعتی می‌توانید مسیر صحیح و دقیقی را به سمت این سازه‌ها انتخاب کنید. پس از رسیدن به این خیابان، به کمک تابلوهای موجود به سمت سازه های آبی شوشتر راهنمایی خواهید شد.
ساعات و بهترین فصل بازدید سازه‌های آبی شوشتر
بهترین فصل بازدید سازه های آبی شوشتر تابستان است. زیرا در این فصل مقدار قابل توجهی آب وارد سازه میشود. در پی این اتفاق زیبایی کانال‌ها و تونلها بیشتر به چشم می‌خورد. البته اگر به سفر در بهار علاقه دارید، می‌توانید این فصل را برای بازدید از سازه های آبی شوشتر برگزینید. ساعت بازدید سازه های آبی شوشتر تایم مشخصی ندارد. به همین منظور بهتر است قبل از اقدام به سفر با شهرداری منطقه و یا میراث فرهنگی تماس حاصل کرده و از امکان بازدید از سازه های آبی شوشتر طی سفرتان اطمینان حاصل کنید. مدتی زمانی که باید بازدید کامل و دقیق از این سازه صرف کنید، ۲ ساعت است.
بیشتر بخوانیم: معرفی مکان های تاریخی همدان
سخن آخر
طبق گفته فوق، سازه‌های آبی شوشتر نوعی سازه‌ی شگفت انگیز است که نظیر آن در هیچ یک از نقاط جهان یافت نمی‌شود. با سفر به سازه های آبی شوشتر، می‌توانید خود را فردی را فرض کنید که در زمان ساسانیان می‌زیسته است. آیا ذوق کافی برای سفر در تاریخ دارید؟
